Hieronder mijn top 10 van boeken waaruit ik iets gehaald heb, boeken met teksten die me raakten, woorden die me verrijkten… Ik schreef er telkens heel kort bij hoe ik het boek ervaren heb en wat ik ervan vond.
Daarnaast wil ik ook nog volgende boekentip toevoegen: ‘Het rouwt in jou‘ van Christine Vandenhole van het Berrefonds. Dit boek werd in oktober 2019 uitgegeven en bestond dus nog niet op het moment dat ik het nodig had. Het is een warm uitgegeven bundel van troostende woorden, inzichten, tips. Het is een boek om te koesteren met herkenbare uitspraken, verhalen… Het is een aanrader wanneer je een baby’tje verliest.
Stil verdriet – Manu Keirse
De ondertitel beschrijft wat het boekje aanbiedt: troostende teksten over afscheid en rouw.
Hieronder een herkenbaar stukje tekst:
“‘De tijd heelt alle wonden’ is een algemene opvatting die leeft bij zeer veel mensen. Niets is minder waar. De tijd op zich geneest niet. Als men ineen hoekje zit en tijd neemt om te genezen, zal de tijd niets doen. Een wonde waarnaar niet wordt omgekeken, die niet wordt ontsmet en verzorgd, die niet zorgvuldig wordt verbonden, zal niet genezen maar erger worden. Het is niet de tijd die geneest, maar wat men doet met de tijd. Het kan wel dat pijn mildert met de tijd, dat het zijn intensiteit verliest, maar de gevoelens van droefheid gaan daarmee niet weg.”
Dit zegt de achterflap: Na de dood van zijn dochtertje Isa vond P.F. Thomése zichzelf terug in doodstille kamers, tussen onervaren woorden die hij nog moest leren schrijven. Schaduwkind is het adembenemende relaas van dit zoeken naar woorden. Een heel leven wordt overhoop gehaald, elke betekenis moet opnieuw worden uitgevonden. “Als ze ergens nog is, dan in de taal”.
Schaduwkind is een prachtig boekje dat op een literaire en aangrijpende manier de gevoelens van ongeloof, verdriet, boosheid… aan bod laat komen. Sommige stukjes zijn een parel voor het oog, voor het hoofd en voor het hart. Sommige andere stukjes waren voor mij te abstract en gaven minder herkenning.
Enkele fragmentjes om Thoméses schrijfstijl te tonen:
“Je hebt je uit de wereld teruggetrokken en je weer aan ons toevertrouwd. Wat je hebt laten liggen, is een toekomst die niemand meer toekomt, een onbemand leven dat er altijd zal zijn zonder ooit een spoor achter te laten. Spoorloos aanwezig. De wereld is gaan bestaan uit plekken waar jij niet bent, de tijd uit momenten zonder jou.”
Helpen bij verlies en verdriet – Manu Keirse
Dit boek is heel praktisch geschreven en biedt tips voor alle soorten van verdriet. Er is een hoofdstuk dat specifiek gaat over het verlies van een kind. Daarnaast komen er ook algemene hoofdstukken over ‘Verdriet verwerken’, ’emoties en reacties na verdriet’, ‘rituelen’ en ‘wat nog meer kan helpen’ aan bod. Het is een interessant boek voor mensen in rouw, maar ook voor de omgeving rond de rouwende.
Het begin van laatste hoofdstuk over ‘Wat nog meer kan helpen’ verwoordt mooi de insteek van dit boek.
“‘Meer weten kan helpen’ is de titel van het eerste hoofdstuk. Consequent aan deze boodschap wordt in de volgende hoofdstukken stilgestaan bij wat mensen bij het doormaken van verdriet kunnen meemaken, en hoe men hen kan helpen in zeer diverse levenssituaties en met verlies op alle leeftijden. In dit laatste hoofdstuk wordt nog een reeks suggesties geformuleerd, die zowel de rouwenden zelf als degenen die hen tot steun willen zijn, kunnen inspireren. Het zijn veeleer suggesties dan raadgevingen, veeleer oriënterende gedachten die de weg kunnen wijzen naar herstel. Bij het formuleren van deze gedachten staat ons het beeld van twee dansers voor ogen. Een rouwende helpen is dansen met hem. Helpers mogen zich niet zien als leidend. Men moet aan de rouwende overlaten het tempo te bepalen, de graad van nabijheid en welke de volgende passen zijn die zullen worden gezet.”
En nog een mooie quote om af te sluiten: “Als men zijn ouders verliest, verliest met zijn verleden. Als de partner sterft, verliest men het heden. Bij het sterven van een kind, verliest men zijn toekomst. Het verdriet bij het sterven van een kind vergezelt ouders ook in de toekomst.”
Vingerafdruk van verdriet – Manu Keirse
Een boekje om te krijgen of om te geven, om af en toe vast te pakken en in te bladeren en om veel herkenning in te lezen. Het is geschreven voor alles vormen van verdriet bij het overlijden van een dierbaar iemand.
Op de achterflap is te lezen: Het is geen boek over de dood. het is een boek over leven, over het emotionele leven van iemand die wordt geconfronteerd met het verlies van een dierbaar iemand.
Een fragmentje:
“Het gevoel vast te zitten in een eindeloos moeras. Men komt enkele stappen vooruit, zakt opnieuw weg in de modder, blijft een tijdlang steken, moet terug naar achteren uitwijken en via een lange bocht proberen opnieuw vooruit te komen. Het stappen door een moeras kan uitputtend zijn en vraagt regelmatig aanmoediging om te blijven vooruitgaan.”
Ze zeggen dat het overgaat – Johan Maes & Evamaria Jansen
In dit boek met de ironische titel ‘Ze zeggen dat het overgaat’ worden theorie en praktijk afgewisseld. Er wordt een ruim kader geschetst rond rouw in het algemeen. Het boekje beoogt vooral mee te geven dat rouwen heel persoonlijk is en dat er weinig modellen zijn om toe te lichten ‘hoe het moet of hoe het zou moeten’. Het geeft voor mij vooral inzichten in ‘hoe het kan’. Ik kreeg tijdens het lezen regelmatig het gevoel dat bepaalde gevoelens ‘normaal en oké’ zijn. Dit op zich vond ik al een waardevolle boodschap die jammer genoeg niet altijd wordt uitgedragen door de maatschappij.
Een kort, maar krachtig en hoopvol fragment uit het boek:
“‘Je bent toch ook wat je hebt verloren’, zo klinkt een dichtregel van Borgès. Verlies maakt wezenlijk deel uit van ons leven, van onze identiteit. Verliesverwerking helpt ons om elke verlieservaring op te nemen of in te schrijven in ons levensverhaal of autobiografie. We ontlenen aan deze verliezen echter naast kwetsbaarheid ook weerbaarheid en kracht om met deze en volgende verliezen om te gaan, en we ontwikkelen eigenschappen om ons aan te passen aan veranderingen in ons leven en ontwikkelen vermogens om met de stress daarvan om te gaan. “
Het sprookje van de dood – Marie-Claire van der Bruggen
Een heel bijzonder boekje over een Zieltje dat voor de allereerste keer naar de aarde gaat. Het boekje benadert de wereld op een andere manier, het kijkt anders naar leven en dood.
Ik pieker me suf over waar Nolan is, of alles in orde is met hem, of ik hem op de één of andere manier kan bereiken, of hij onze liefde voelt… Dit boekje biedt hier geen antwoorden op, maar het geeft een andere visie, een andere kijk. Het boek beschrijft dat een Zieltje voor het naar de aarde gaat een levenstaak uitkiest. Sommige zieltjes volbrengen hun taak al heel snel en bereiken op die manier al heel snel het doel van hun leven. Zij hebben hier geen mensenleven voor nodig.
Dit stemt tot nadenken. Wat zou ik graag geloven dat Nolan zijn levenstaak op aarde al vervulde. Aan de andere kant blijft dit wel heel erg hard, want wij moeten verder zonder hem fysiek bij ons.
Het is een moeilijk thema. Zonder ons intens verlies zou ik dit boekje niet gelezen hebben. Nu grijp ik alle informatie hierover aan, leg ik mijn oor te luister bij andere mama’s en papa’s van overleden kindjes en probeer ik die elementen eruit te halen die ik wil geloven. Het is een levenslange zoek- en denktocht naar Nolan tot ik ooit dezelfde weg als Nolan zal afleggen…
Kusje in de wind – Irene van Wesel
Irene vertelt het verhaal over het verlies van haar zoontje Lieve*. Het is een dun boekje dat heel vlot en herkenbaar leest. Een aantal fragmenten zijn heel mooi verwoord en ontzettend herkenbaar:
“Verwerken suggereert dat je verdriet op de één of andere manier verdwijnt en alles weer wordt zoals het was. Maar in werkelijkheid begint je leven opnieuw wanneer je hoort dat de baby in je buik dood is. Je wereld wordt in tweeën geknipt, een voor en een na. Daar leer je mee omgaan, maar verwerken doe je het niet, net zoals je het niet vergeet. Dit kindje is voor altijd in je leven, voor eeuwig in je gezin, op zijn eigen bijzondere plek.”
“Eigenlijk worden heel veel dingen gewoonweg onzinnig wanneer je een kindje verliest. En de puzzelstukjes die gebroken zijn, en ik niet meer kan plakken, die zijn er ook. En dat is oké.”
Het boek is opgedeeld in vier delen. Het eerste deel laat zien wat er in die eerste uren, dagen en weken na het verlies van Lieve* speelde. Het tweede deel gaat in op de periode na de grote klap van het nieuws, na de chaos van de eerste weken. In het derde deel lees je hoe ze probeert haar leven weer op te pikken. In het laatste deeltje bundelde ze enkele lieve verhaaltjes en gedichten.
Ik vond vooral de eerste twee delen herkenbaar. Het deed me deugd om te lezen dat bepaalde gevoelens en gedachten normaal zijn, dat ik niet alleen sta in mijn verdriet. Ik miste in die delen wel beschrijvingen over de dynamiek tussen haar en haar partner. Ik ben jammer genoeg weinig boeken tegengekomen die hierop ingaan.
Heel snel naar mijn aanvoelen was daar het derde deel, opnieuw zwanger. Dit deel was moeilijk om lezen voor mij. Het besef dat zij na enkele maanden al terug zwanger was en toekomstgericht kon kijken, maakt dat ik mij vanaf dan minder verbonden voelde met het verhaal. De beschrijvingen in dat hoofdstuk voelden op het moment dat ik het las (3 maanden na Nolans overlijden) als een ver-van-mijn-bed-show. Ik kan er wel inkomen dat dit deel voor anderen juist kracht en hoop kan bieden.
Deel vier vond ik een heel liefdevol deel met mooie en warme gedichten. Irene slaagt erin om heldere en hartverwarmende gedichten te schrijven die troost bieden.
Geen blote voetjes in het zand – Stichting Lieve Engeltjes
Dit boek is een uitgave van ‘Lieve Engeltjes’, een organisatie zoals ‘Met lege handen’, maar dan werkzaam in Nederland. Dit boek bundelt 48 verhalen van ouders die hun baby’tje verloren. Het boek leest eerder vlot, het voelt alsof je verhalen leest op en forum. De verhalen zijn heel pijnlijk herkenbaar en dat maakt dat het een boek is om met kleine beetjes te lezen. Elk verhaal is immers zwaar en kent een slechte afloop. Aan het einde van bijna elk verhaal is naast het gemis en het verdriet ook hoop aanwezig en kracht om het geluk terug te zoeken en hopelijk ook te vinden.
Jij – onzichtbaar bij mij – Marinus Van Den Berg
Een klein, schattig boekje met herkenbare gedichten, dat is voor mij ‘Jij – onzichtbaar bij mij’. Het leest vlot, dus een eerste zichtlezing was snel gebeurd. Het zijn echter gedichten die kunnen blijven gelezen worden. Eén van mijn favoriete teksten:
“Jij was de eerste, jij was de oudste
Jij maakte alles anders, jij veranderde mijn levensweg
Jij bracht nieuwe geluiden in mijn leven, jij veranderde mijn relaties
Jij maakte mij ouder, jij maakte mijn ouders tot grootouders
Jij maakte mijn zussen tot tantes, jij maakte mijn broers tot ooms
Dat jij als eerste bent gestorven, dat jij als eerste in de dood verdween
Dat jij opnieuw alles anders maakte, dat jouw dood verwachting veranderde in dood
Dat jij mij achterliet – niet jij maar jouw dood –
Jij noodzaakt mij opnieuw te zoeken wie ik ben
Jou te overleven trekt mijn leven in een ander spoor
In dat spoor blijf jij de eerste
Jij die alles anders maakte”
Stille baby’s
Ideaal zou zijn als je dit boek ontvangt net nadat je baby’tje overleden is. Het boek bevat immers heel veel praktische tips en inzichten op afscheid te nemen. Het boek is geschreven voor ouders wiens kindje sterft in de baarmoeder, zowel bij doodgeboorte als zwangerschapsafbreking. Een aantal hoofdstukken waren echter ook op ons van toepassing.
Ik heb er veel herkenbaarheid in gelezen, maar het zorgde bij mij ook voor enkele frustraties. In het boek wordt omschreven hoe je ‘idealiter’ afscheid neemt van je kindje. Er zijn een aantal aspecten die wij, door onze specifieke situatie, niet hebben kunnen doen. Het is moeilijk om zwart op wit op papier te lezen dat we het ‘beter anders hadden gedaan’. Ik denk dan ook dat dit boek in eerste instantie ook gelezen zou moeten worden door hulpverleners. Zij komen als eerste in contact met ouders die hun baby’tje verliezen, zij hebben de zware verantwoordelijkheid om de enige momenten met je overleden baby’tje zo persoonlijk mogelijk te maken. Op die manier kunnen schuldgevoelens bij ouders achteraf misschien wat verminderd worden.